Από τον αφορισμό στον ορισμό: Πώς ορίζεται το ερευνητικό θέατρο και γιατί πρέπει να στηρίζεται.

Τζωρτζίνα Κακουδάκη, θεατρολόγο- ηθοποιό

H τέχνη χρειάζεται σήμερα κάτι αναγκαίο όχι κάτι σοκαριστικό.

‘Μιλώντας για έρευνα μοιάζει να υπονοούμε ότι κάτι χάθηκε και το αναζητούμε: ορισμός που ταιριάζει στη θεατρική έρευνα η οποία έχασε το αντικείμενό της,  την παράσταση ή δεν ξέρει πιά που να εντοπίσει το δραματικό κείμενο και τα άλλα κείμενα, της διδασκαλίας, του θεάματος, του θεατή κτλ. που το συνοδεύεουν.

Είναι σωστό να διακρίνουμε τη βασική έρευνα από την επαγγελματική κατάρτιση και τη διδασκαλία του θεάτρου στις δραματικές σχολές και τα πανεπσιτήμια. Η βασική έρευνα επιβάλλει μια ορισμένη απόσταση από το μελετούμενο αντικείμενο, πνευματική και θεσμική διαθεσιμότητα για να διεξάγει μια εμπεριστατωμένη έρευνα σε μια ιδιαίτερη πλευρά της θεατρικής δραστηριότητας.’ 

(σελ. 184, στο Patris Pavis, Λεξικό του Θεάτρου, εκδ. Gutenberg, 2006)

ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ ΤΟ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

Τα τελευταία χρόνια, όταν το Αθηνόραμα διεύρυνε τις κατηγορίες θεαμάτων στη στήλη του θεάτρου και έβαλε κατηγορία ερευνητικό θέατρο πολλλοί ήδη τότε αναρωτηθήκαμε: πώς θα χαρακτηρίσουν ένα θέαμα ερευνητικό, από ένα δελτίο τύπου; Πώς θα οριστεί ως ερευνητικό θέατρο, όταν δεν έχει παρακολουθήσει ο θεατής την διαδικασία, την αποτελεσματικότητα, δεν ξέρει αν μπορεί να συνάγει ένα πόρισμα που του προχωράει την σκέψη. Η έρευνα αυτό το νόημα έχει στις επιστήμες, αναζήτηση και εξέταση στοιχείων. Δηλαδή ερευνητικό θέατρο θα έπρεπε να λέμε μια διαδικασία και όχι ένα εφαρμοσμένο σκηνικό γεγονός.  Άρα στην κατηγορία Ερευνητικό Θέατρο θα έπρεπε να περιμένω να δω παραστάσεις που δεν είναι ακόμα παραστάσεις, που δεν έχουν ολοκληρωθεί με την έννοια του τελικού προϊόντος, να γίνω συμμέτοχος μιας σκέψης και μιας μεθοδολογικής προσέγγισης που προχωράει όλα αυτά που είναι θέατρο. Και άρα δεν θα έπρεπε να βρίσκονται στο Αθηνόραμα δίπλα στις κανονικές και με εισητήριο παραστάσεις.

Αυτήν την εβδομάδα (7-01 με 13-01/2011), το Αθηνόραμα περιλαμβάνει 35 παραστάσεις στην κατηγορία Ερευνητικό Θέατρο. Ανάμεσά τους παραγωγές πάνω σε κείμενα του Σαίξπηρ, Ρίτσου, Ρεμπώ, Πιραντέλο, παραστάσεις βασισμένες σε επιθεωρησιακό υλικό ή σε δημοτικά τραγούδια,  παραστάσεις σωματικού θεάτρου, σε μπαρ και σε μεγάλα θέατρα, παραστάσεις διεθνείς στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών και καθιερωμένων υψηλά επιχορηγούμενων θιάσων. Θα με ρωτήσετε τώρα για την αξιοπιστία του μέσου που επέλεξα να αναλύσω. Είναι όμως χαρακτηριστικό για την κατάσταση των πραγμάτων το πώς ορίζει τα θεάματα η αγορά, πώς τα ορίζει ο παραγωγός τους, πώς περιγράφεται ένα θέαμα στο δελτίο τύπου που στέλνει ο θίασος, πώς προωθείται ένα προϊόν, πώς λειτουργεί ή όχι το εναλλακτικό μάρκετινγκ και σε ποιούς κύκλους θεατών απευθύνεται, ακόμα και πώς κάνεις καριέρα μέσα από αυτό, πώς διαμορφώνεται ένα νέο μικρό ελιτίστικο σύστημα, με τους λίγους και καλούς.

Ο Μάρτιν Έσλιν, πριν από 50 χρόνια και, όρισε το θέατρο του παραλόγου πάνω σε μια παραδοξότητα: τα έργα που περιέλαβε στην έρευνά του για το θέατρο του παραλόγου έμοιαζαν στο εξής: δεν μποροούσαν να καταταχθούν σε κάποια άλλη κατηγορία από τις τότε ορισμένες, που με τόση λεπτομέρεια είχε επινοήσει η εποχή του μοντερνισμού λίγα χρόνια πριν.

Το ζήτημα, θα πούνε οι πιο κακεντρεχείς, είναι μεθοδολογικό: πώς κάποιος αυτοχαρακτηρίζεται ως πρωτοπόρος του ερευνητικού θεάτρου.  Η Κίνηση Μαβίλη, δια στόματος Βασίλη Νούλα, προσπαθεί να διευρύνει τον όρο. Μας παροτρύνει να το ονομάσουμε ‘ερευνητικό, πειραματικό, σωματικό, devised ή physical, εκτός αν πρέπει να το πούμε νέο κύμα.’  Συνεχίζω με λήμματα που περιλαμβάνει το Λεξικό του Θεάτρου: πρωτοποριακό, θεατρικό εργαστήρι, θεάτρο έρευνας, περφόρμανς, μοντέρνο θεάτρο. (σελ. 225). Συλλέγοντας απόψεις για το τί είναι ερευνητικό θέατρο αναφέρω επιγραμματικά:

-Ερευνητικό είναι το θέατρο που εμπεριέχει έναν προβληματισμό για το ίδιο το θέατρο. (Χαράλαμπος Γωγιός)

-Στο ερευνητικό θέατρο περιλαμβάνεται μια διαδικασία αναστοχαστική, αναφέρεται σε εσωτερικά ζητήματα της τέχνης, έχει μια διάσταση τεχνοκριτκή, μεταθεατρική, αναζητεί τα όρια του θεάτρου (Βασίλης Νούλας)

- Ερευνητικό είναι το θέατρο που σκοπεύει να ερευνήσει τα όρια της σκηνής, της φόρμας και του περιεχομένου του θεάτρου και να προτείνει νέες λύσεις για την διαχείρηση όλων των παραπάνω

- Ερευνητικό είναι το θέατρο που δεν έχει κερδοφόρο χαρακτήρα, αντιπαρατίθεται στο παραδοσιακό, εμπορικό και αστικό θέατρο, που στοχεύει στην οικονομική απόδοση και την καλλιτεχνική αναγνωρισιμότητα και βασίζεται σε δοκιμασμένες καλλιεχνικές φόρμες και καθιερωμένους συγγραφείς

-Ερευνητικό είναι το θέατρο που προτείνει θεάματα ανοιχτά σε ερμηνεία για τα σημαντικά πράγματα της ανθρώπινης κατάστασης και υφίσταται μεταβολές

- και αστεία: ερευνητικό είναι το θέατρο στο οποίο πάντα ψάχνεις να βρεις λεφτά, χώρο για πρόβες, θέατρο και θεατές  για να το κάνεις

Με τέτοιους ορισμούς βεβαίως μπορείτε όλοι να κάνετε ερευνητικό θέατρο. Περίπου. Είναι σαν το παράδειγμα των 14 χαρακτηριστικών του κατά συρροήν δολοφόνου. Όταν  τα διαβάζετε, διαπιστώνετε ότι τα έχετε, σε κάποιον βαθμό ή εν δυνάμει, όλα.

 Ωστόσο εσείς δεν είστε κατα συρροήν δολοφόνοι.

ΓΙΑΤΙ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ

Έχουν υπάρξει και υπάρχουν θεσμοί που έχουν στηρίξει κάποιες μεμονομένες πρωτοβουλίες ενός νέου θεατρικού λόγου. Οι πρωτοβουλίες του Εθνικού Θεάτρου ήδη στην Πειρματική Σκηνή από το 1997, το Θέατρο του Νέου Κόσμου με το φεστιβάλ Devised, η νεανική φωνή του Bob Festival, η προσπάθεια αναζήτησης νέου υλικού θεάτρου από το Σύστημα Αθήνα του ΔΙΘ, τα μικρά και μεγάλα φεστιβάλ του Bios, οι επιλογές των παραστατικών θεαμάτων στον θεσμό των Νέων Δημιουργών στου Δελφούς είναι μόνο η αρχή της λίστας.

Είναι παγκοσμίως αντιληπτό πως το ερευνητικό θέατρο είναι ο κύριος κορμός του ευρωπαϊκού θεάτρου. Όπως η έρευνα της Μαρίας Κιουρί έσωσε την Φαρμακευτική του 20^ου αιώνα. Η ιστορία γράφεται από το Πείραμα. Το πείραμα ως μέρος της έρευνας,  γίνεται εφαρμογή, η εφαρμογή γίνεται παραγωγή, η παραγωγή προϊόν, το προϊον πάντα απαραίτητο. Έτσι σήμερα εκείνη τη φοβερή μπολντόζα του μινιμαλισμού της δεκαετίας του 60, του φτωχού θεάτρου χωρίς υλικά, σήμερα την έχουμε αξιοποιήσαει πλήρως στον μετα μπαρόκ κόσμο μας. Και οι πιο ακριβοπληρωμένες παραστάσεις των Εθνικών σκηνών γίνονται χωρίς σκηνικά, και αυτό δεν είναι ένδοια, δεν είναι πρωτοπορεία, δεν είναι έρευνα, είναι μια συμφέρουσα και κραταία αισθητική, και σίγουρα κάτι πολύ μακριά (για τον διανοούμενο) και πολύ κοντά (για το νέο θεατή) με το φτωχό θέατρο του Γκροτόφσκι. 

‘Η υποστήριξη ενός ουσιαστικά ερευνητικού θεάτρου θα έπρεπε να είναι το κύριο μέλημα ενός υπουργείου, φορέα του ή επιτροπής του που δεν θα εξαντλείται σε συμπτωματική επιχορήγηση μικροποσών’ αναφέρει λοιπόν σωστά  ο Δημήτρης Τσατσούλης σε συγγενές του άρθρο στην Ελευθεροτυπία.  Επένδυση στον πολιτισμό σημαίνει δημιουργία υποδομών και θεσμικών πλαισίων. Βέβαια στην Ελλάδα ο ένας θεσμός δεν ακούει τον άλλο. Έτσι το Πανεπιστήμιο, στο σύνολό του, επιμένει να λειτουργεί αρχειακά, ερευνητικά με την έννοια του αρχείου, του ιστορισμού, θεωρώντας την μελέτη του παρόντος ...δημοσιογραφία. Οι δραματικές σχολές επιμένουν στην διδασκαλία της γραμματικής (πολλές φορές μάλιστα του πολυτονικού) και κάθε εργαστηριακή προσέγγιση του θέματος μελέτης φοβίζει. Έτσι, η παραδοσιακή θέση της έρευνας, μέσα στους κόλπους της επιστήμης, απουσιάζει και καλείται να κάνει έρευνα το εμπορικό κατάστημα, ο θίασος, να βάλει μέσα προϊόντα που δεν έχουν δοκιμαστεί και αν χαλάσουν πριν την ημερομηνία λήξης χαλάνε και τα άλλα στο κατάστημα. Είναι λογικό λοιπόν να πάρεις φέτα συσκευασμένη αντί να ανοίξεις ένα τυχαίο βαρέλι φέτας στο μικρό σου μπακάλικο.

Ωστόσο, αν η τέχνη είναι ένα είδος κοινωνικού αγαθού που θα πρέπει να στηρίζεται, όπως η υγεία και η παιδεία, υπάρχει μια φοβερή σύγχυση σε αυτήν τη χώρα για το τι είναι τέχνη. Ο ανανεωμένοι θεσμοί εισάγουν τέχνη στην Ελλάδα συστηματικά, και αυτό είναι ένα σημείο των καιρών. Απαραίτητο; Πιθανόν. Γιατί στην Ελλάδα εισάγονται επίσης πολλά πορίσματα, αποτελέσματα και τελικά προϊόντα σε πολλούς άλλους τομείς.Από το χρηματιστηριακό σύστημα, ως τα τανκς και τις τηλεοπτικές σαπουνόπερες.  Μερικές φορές, μέσα στην δίνη των καιρών, μέσα σε ένα είδφους εκλεκτικής απελπισίας  φαίνεται να μας ενδιαφέρει να ανταποδώσουμε... στο παιχνίδι της ελληνικής μας εμπειρίας. Αφού εισάγουμε τέχνη, η μόνη μας λύση είναι να εξάγουμε την δική μας. Το ΕΚΕΘΕΧ μάλιστα, πριν κλείσει, είχε θεσπίσει δύο κατηγορίες για τον σύγχρονο χορό. Χρήματα για έρευνα και χρήματα για διεθνή περιοδεία. Νομίζω ότι αυτή η προσπάθεια είναι γενναία αλλά όχι πολύ κοντά στη ρίζα του προβλήματος. Ντόπια καλλιτεχνικά προϊόντα στην Ελλάδα υπάρχουν πολλά και βασίζονται σε προδιαγραφές brand names είναι αντίγραφα διεθνών προϊόντων, μοιάζουν συχνά με κάτι άλλο από αλλού. Η Ελλάδα, στις άλλες της διεθνείς συναλλαγές,συνήθως εξάγει κυρίως εθνικά προϊόντα, όπως η φέτα. Καμαμπέρ πάντως δεν εξάγει.

Η πολιτεία μπορεί ποικιλοτρόπως να στηρίξει το ερευνητικό θέατρο. Καταρχήν θεσμικά στο πρόγραμμα σπουδών των καθ΄ύλη αρμόδιων ιδρυμάτων. Δημιουργώντας προϋποθέσεις παιδείας στους νέους επιστήμονες- καλλιτέχνες. Είναι μεγάλη η υποχρέωση της σημερινής πολιτείας να ξεφοβηθεί τις φόρμες του προπροηγούμενου αιώνα που ακόμα θεωρεί ότι σοκάρουν (και αυτό μπορεί να το δει κανείς στις συνστηρητικές αναθέσεις γλυπτών και του συνόλου των δημόσιων κτηρίων που πληρώνει η πολιτεία) και να συμφωνήσουμε ότι σήμερα χρειάζεται να γίνει η τέχνη από αναγκαιότητα και όχι για να σοκάρει, εκτός αν αυτό είναι αναγκαίο.
Ωστόσο στους κύκλους του στο εξής καλούμενου ερευνητικού θεάτρου, είναι απαραίτητη η ανταλλαγή απόψεων και δυνατότητα συνεργασιών μεταξύ ομάδων. Νομίζω ότι αν τώρα κάνουμε μια λίστα με τις ομάδες που ο καθένας μας θεωρεί ότι εντάσσονται σε αυτό το κομμάτι της τέχνης θα διαπιστώσετε ότι ελάχιστες από αυτές έχετε παρακολουθήσει, ειδικά αν δεν τις ξέρετε. Πώς αναγνωρίζετε το είδος λοιπόν; Ενώ όλοι ξέρουμε εναντίον ποιών είμαστε πρέπει να ξέρουμε καλύτερα μαζί με ποιούς συντασσόμαστε. Σαν το φαρμάκι που γίνεται σιγα σιγά απαραίτητο.
΄Σήμερα, το θέατρο, που δεν επιζητεί ούτε να άρει την εγκεφαλικότητα, ούτε να πουλήσει προϊόντα τρέχουσας κατανάλωσης, γνωρίζει καλά ότι οφείλει είτε να είναι πειραματικό είτε να μην υπάρχει΄(Λεξικό του Θεάτρου σελ. 228)