Άννα Τζάκου
Τί σημαίνει πρακτική έρευνα στο θέατρο; Πάνω
σε ποιές αρχές εργασίας βασίζεται και
τί είδους πρακτικές
χρησιμοποιούνται; Μπορεί η πρακτική έρευνα του θεάτρου να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο
αποδόμησης, επαναπροσδιορισμού και ερμηνείας των δομικών μορφών της Ελληνικής κουλτούρας; Ποια είναι εκείνα
τα χαρακτηριστικά του ελληνικού
παρόντος που καθιστούν αναγκαία και δικαιώνουν την έρευνα και την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και πρακτικής στο θέατρο;
Κυρίες και κύριοι , αγαπητοί συνάδελφοι,
καλησπέρα σας,
Ξεκινώντας θα ήθελα να ευχαρηστήσω την Κίνηση
Μαβίλη για τη σύλληψη και την οργάνωση της σημερινής ημερίδας. Θεωρώ ότι πολιτιστική ωρίμανση πρωτίστως επιτυγχάνεται όταν συνάδελφοι συνομιλούν, ασκούν κριτική , αγωνιούν
και μοιράζονται τις οικείες τους σκέψεις και αντιλήψεις. Μόνο ένα τέτοιου είδους περιβάλλον θα μπορέσει να
προκαλέσει και να παρακινήσει την
εξέλιξη της δημιουργικής διαδικασίας,
έκφρασης και παραγωγής , μέσα σε ένα δεδομένο πλαίσιο
θεατρικής πολιτικής .
Στην σημερινή εργασία θα επιχειρήσω να καταδείξω τους τρόπους με τους οποίους η πρακτική έρευνα στο θέατρο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως
εργαλείο επαναπροσδιορισμού και
ερμηνείας των δομικών μορφών της κουλτούρας και συγκεκριμένα της Ελληνικής.
Μέσα από την προσπάθεια προσδιορισμού των βασικών αρχών της έρευνας στη θεατρική πράξη, θα προσπαθήσω να υποδείξω τους ζωτικούς
δεσμούς που την ενώνουν με το κοινωνικό παρών, δικαιώνουν την
υπαρξή της και αναδεικνύουν την αναγκαιότητα εύρεσης υποστηρικτικού πλαισίου για τη διεξαγωγή της .
Ο όρος research in performance practice ( μτφ.: έρευνα της παραστατικής πρακτικής) ορίζεται ως ο τρόπος εργασίας
που στηρίζεται στις συνθήκες εργαστηρίου και στην εμπειρική εξέταση των θεμελιωδών στοιχείων της θεατρικής
πραγματηκότητας, δηλαδή του σώματος και του περιβάλλοντος.
Οι συνθήκες
εργαστηρίου ορίζουν τη διαδικασία ως το μόνο προϊόν, απαλλάσσοντας τον ερευνητή (περφορμερ/ηθοποίο/ πράττων) από την πίεση της παραγωγής και του
αποτελέσματος. Ο ερευνητής , ο δρων μπορεί να επιβραδύνει
τη δημιουργική διαδικασία
και να αναλύσει τον τρόπο σκέψης
του μέσα σε αυτήν, δηλαδή τις
αισθητικές νόρμες και τους μηχανισμούς λογοκρισίας, τις προσδοκίες και του φόβους για τη δημιουργία κάποιου
ενδιαφέροντος, πρωτότυπου, όμορφου, κατανοητού και με νόημα αποτελέσματος.Εδώ το
αντικείμενο της τέχνης είναι πλέον η ίδια η εξέταση του αντικειμένου, είναι η
εξερεύνηση του υλικού που εκφράζει την ίδια τη θεατρική πράξη. Η εργασία στο εργαστήριο δεν έχει στόχο. Ο μόνος της στόχος είναι
το πείραμα. Ο ερευνητής γνωρίζει το σημείο έναρξης, θέτει τα δεδομένα στο
χώρο και παραμένει σε αυτόν για να
αφουγραστεί αυτό που θα προκύψει σε
επίπεδο αίσθησης, σκέψης, συναισθήματος και ατμόσφαιρας.
Μέσα λοιπόν στις συνθήκες χώρου
του εργαστηρίου η έρευνα επικεντρώνεται
στο σώμα, το χώρο που μέσα του δρα και τους τρόπους
που αυτά τα δύο συσχετίζονται σε
ενεστώτα χρόνο. Οι ερωτήσεις εργασίας τίθονται σε
σχέση με την αντίληψη: Με ποιους
μηχανισμούς το σώμα αντιλαμβάνεται το χώρο σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή;
Με ποιους τρόπους αποδίδεται το νοημα αυτής της εμπειρίας και πώς αυτή η εμπειρία επικοινωνείται στο χώρο και στον άλλον (ομότεχνο ή
θεατή);
Ο ερευνητής μέσα από εμπειρικές τεχνικές επαναπροσδιορίζει το
σώμα του στο χώρο και κατά συνέπεια ξαναεξετάζει την πραγματηκότητα στην παρούσα στιγμή, μια πορεία από την υποκειμενική ερμηνεία στην αντικειμενική αντίληψη του παρόντος .
Εδώ
θα αναφέρω ονομαστικά κάποια εργαλεία
τεχνικές αυτής της πρακτικής διαδικασίας: Εμπειρική Ανατομία και Μελέτη του σώματος
βασισμένη στo Body Mind Centering, σωματική
εξερεύνηση της φωνής μέσω του Roy Heart Voice training, εξέταση
της σωματικής φόρμας ως τρόπος πρόσβασης
σε συναισθηματικό και
μη-συνειδητό υλικό μέσω του Grotowski based acting training, έρευνα
του σώματος στο χώρο και της σύνθεσης
της πραγματικότητας με την τεχνική
Viewpoints και Ανοιχτής Δομής Αυτοσχεδιασμού ( Open Structure Improvisation), και
τέλος πρακτική παρατήρησης της κίνησης του μυαλού στην
παρουσα στιγμη μέσα από την τεχνική διαλογισμού mindfulness awareness, Shamatha Vipashyana.
Αυτού του είδους η εργασία χαρακτηρίζεται από λεπτομερή και επαναληπτική προπόνηση σε τρόπους συγχρονισμού του
μυαλού και του σώματος,σε ακραίες
σωματικές φόρμες που αποδυναμώνουν την ασφάλεια και την άνεση του «εγώ» και σωματοποιούν τις
εσωτερικές συγκρούσεις του
ατόμου και στην διαδραστικότητα ενός εσωτερικού αισθαντικού και αισθηματικού
τοπίου με το εξωτερικό περιβάλλον. Η εργασία αυτή βασίζεται στην εξερεύνηση των εννοιών της διαίσθησης και της παρόμησης και του μη-γνωστικού
και ά- λογου υλικού.
Προϋποθέτει δε μια διαρκή διπλή διαδικασία εσωτερικής
εξερεύνησης και συνδεσιμότητας με τον άλλον (ομότεχνο ή θεατή) και απαιτεί
συνειδητή εξάσκηση μετάβασης ( προθέρμανσης και αποσυμπίεσης) απο την
καθημερινότητα στην εργασία.
Η πρακτική έρευνα του παραστατικού φαινομένου αποκρυσταλλώνεται στο αξίωμα του Ιάπωνα
θεατρικού σκηνοθέτη Tadashi Suzuki «Πολιτισμός
είναι το σώμα». Το σώμα είναι παράδοση,
ιστορία, μνήμη, οικογένεια, προσωπική ιστορια, παρούσα στιγμή και όλα τα
ενδιάμεσα, μια γέφυρα, μια ανοιχτή πύλη ανάμεσα στο συνειδητό/ φωτεινό με την
έννοια αυτού που έχει μορφή και το προ-συνειδητό/ σκοτεινό με την έννοια αυτού
που είναι ακόμη άμορφο , τόσο σε ατομικό κα όσο και σε συλλογικό επίπεδο.
Συνεπώς, μελετώντας το σώμα στο χώρο, ο ερευνητής/περφόρμερ μελετά τον μηχανισμό
αντίληψης της κουλτούρας και του πολιτισμού που ο ίδιος ψυχοσωματικά φέρει. «Το υποκείμενο
προσεγγίζεται ως τοποθεσία» οπως o Norman K. Denzin και η Yvonna Lincoln αναφερουν στην εισαγώγη
της έκδοσής τους “ Handbook of the Qualitative Research”. Μέσα από τη
μικροκοσμική κλίμακα δημιουργείται
χώρος και χρόνος εξέτασης της
μακροκοσμικής κλίμακας, «της
κοινωνικά κατασκευασμένης φύσης της πραγματηκότητας» σύμφωνα με τον άγγλο
θεωρητίκο Stuart Hall, των καλλιεργημένων
προκαταλήψεων, των κατασκευασμένων κοινωνικών τρόπων προσέγγισης ανθρώπων και ερμηνείας καταστάσεων. «Η κουλτούρα γίνεται μια
κοινωνική πρακτική, μια κριτική θέση μιας κοινωνικής δράσης και μεσολάβησης όπου σχέσεις εξουσίας
είναι τόσο καθιερωμένες όσο και ενδεχόμενα ευμετάβλητες.Πώς η κοινωνική εμπειρία
δημιουργείται και μέσα απο ποιές διαδικασίες αποδίδεται νόημα;» σύμφωνα πάλι με τον Stuart Hall.
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο χρόνων της εργασίας μου ως ερευνήτρια/περφορμερ, δούλεψα πάνω στον δυιστικό χαρακτήρα του σώματος
και του μυαλού από τη μία και αντίστροφα του μυαλού και του σώματος
από την άλλην καθώς και στην αποδόμηση
των στοιχείων που απαρτίζουν την θεατρική πραγματηκότητα (Περιβάλλον +Σώμα = Πραγματηκότητα).
Εργάστηκα πάνω στο παράδοξο να είμαι έγω η ίδια και υποκείμενο και αντίκειμενο της έρευνας και μπόρεσα να
οργανώσω μια διαδικασία εργασίας .
Κυρίως όμως, οδηγήθηκα στο να
προβληματιστώ γύρω από τον εαυτό
μου και την ταυτότητά μου ως γυναίκα, καλλιτέχνης και άνθρωπος στην
συγκεκριμένη ιστορική στιγμή.
Θεωρώ ότι μεγάλωσα σε ενα πολιτισμικό περιβάλλον το οποίο
χαρακτηρίζεται από ιστορική συνοχή και πνευματηκότητα. Σήμερα η Ελληνική
κουλτούρα πασχίζει να (συν )- μορφωθεί με το δυτικό τρόπο ζωής και σε ένα
μεγάλο βαθμό τα έχει πια καταφέρει.
Ως Ελληνίδα καλλιτέχνης, στερούμαι
τρόπους ενδοσκόπησης και
εντοπισμού της σχέσης της
υποκειμενηκότητάς μου με το
παρελθόν και τα νέα αυτά πρότυπα
του παρόντος. Συμπεραίνω ότι υπάρχουν δύο ροές έκφρασης που ωφείλω να επεξεργαστώ: την
πνευματηκότητα της Ανατολής και την πραγματισμό της Δυσης
Στο βιβλίο «Η κοινωνία του
θεάματος»,το 1967, ο Guy Deport γράφει ότι ο,τίδηποτε ήταν άμεσα βιωμένο έχει μετατραπεί σε αναπαράσταση
.Σήμερα 43 χρόνια μετα αμφισβητείται
ο μηχανισμός της αναπαράστασης
, δηλαδή η σχέση θέματος και
εμπειρίας , η νομιμότητά της και η δυνατότητα αλλαγής της . Προκύπτει λοιπον η αναγκαιότητα επαναπροσδιορισμού της ανθρώπινης ιστορίας, της ηθικής και
των αξιών που περικλείουν την
εργασία μας και του τρόπου
που συνδιαλλεγόμαστε με τους θέσμους
και τις κοινωνικές συμβάσεις.
Ο Jerzy Grotowski διδάσκει: «Η μη- αναπαραστατηκότητα της ζωντανής εμπειρίας μέσα άπο τις
άπειρες κυριαρχίες των αναπαραστάσεων προσποιείται,διαλύεται,καταπιέζεται, εκτοπίζεται έτσι ώστε να
δοκιμαστούν οι αξίες της κουλτούρας με τα πρότυπα της σύγχρονης ζωής.». Προσηλωμένοι λοιπόν στην υπαρξιακή απλότητα της παρούσας στίγμης, μπορούμε
να δημιουργήσουμε ένα χώρο σύνδεσης και επαφής με τον άλλον,
ένα χώρο διάσωσης απο κάθε μορφή αδιέξοδου.
Ίσως με αυτόν τον τρόπο η παρουσία μας να μπορέσει να μετουσιωθεί σε πρόσφορο έδαφος
καθαρής αντίληψης.
Σας ευχαριστώ πολύ,
Άννα Τζάκου
Αναφορές:
Suzuki , Tadashi. (2002) Culture is the body, in Zarrilli,
Phillip. (ed.) Acting Re-Considered
, New
York: Routledge, p.163.
Denzin, Norman K. and Lincoln, Yvonna S (ed.) (2000) Handbook
of the Qualitative Research,
2nd edition, London: Sage
Publications, Inc., p 16.
Procter,
James. (2004) Stuart Hall,
Routledge critical thinkers, p.2.
Debord,
Guy. (1967) La Société du spectacle, Buchet-Chastel
Schechner, Richard. ed. &Wolford, Lisa., ed . (1997). The
Grotowski sourcebook.
New York, NY:
Routledge
