Παραδείγματα αποτελεσματικών μοντέλων δικτύωσης

Γιάννης Λεοντάρης

      Η σημερινή ημερίδα φαίνεται να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. Μεταχειρίζομαι ηθελημένα τον αντικαλλιτεχνικό όρο “χρήσιμη” κι αυτό γιατί σήμερα οι πρακτικές δυσκολίες όχι μόνο για την προβολή της δουλειάς μιας θεατρικής ομάδας αλλά και για την επιβίωσή της είναι τεράστιες και φαίνεται ότι κάθε μέρα που περνά γίνονται ακόμη δυσκολότερες. Χρειάζονται επομένως πρωτοβουλίες χρήσιμες και αποτελεσματικές παρά οραματικές και ελπιδοφόρες. Η προώθηση στο εξωτερικό του ελληνικού ερευνητικού θεάτρου αποτελεί τον αδύναμο κρίκο της κρατικής πολιτικής για το θέατρο.

      Είχα την τύχη να συμμετάσχω στην κριτική επιτροπή του Συστήματος Αθήνα κατά τον πρώτο χρόνο εφαρμογής του. Ωστόσο η διοργάνωση αυτή κατά τη γνώμη μου παρουσίασε τότε δύο σοβαρές δυσλειτουργίες: η πρώτη είχε σχέση με τον κίνδυνο γιγαντισμού καθώς η κριτική επιτροπή είχε να επιλέξει ανάμεσα σε εκατοντάδες – κυριολεκτικά – παραστάσεις ολόκληρης της θεατρικής περιόδου, γεγονός που δεν ευνοούσε την ουσιαστική συνεργασία ανάμεσα στα μέλη της, καθώς ήταν πρακτικά αδύνατον να παρακολουθούμε όλοι, όλες τις παραστάσεις.  Η δεύτερη και πιο σημαντική δυσκολία ήταν ότι, απ’όσο γνωρίζω, οι ελληνικές παραστάσεις που επελέγησαν τελικά από θεατρικά φεστιβάλ του εξωτερικού μέσα από το Σύστημα Αθήνα, αντιμετώπισαν στη συνέχεια πολύ σοβαρά προβλήματα χρηματοδότησης της συμμετοχής τους στα φεστιβάλ αυτά. Δε χωρά αμφιβολία ότι ο θεσμός αυτός υπήρξε η πρώτη σοβαρή προσπάθεια καταγραφής του θεατρικού τοπίου στην Ελλάδα σε μια κατεύθυνση διαλόγου με τη διεθνή πραγματικότητα.. Θα προσπαθήσω ωστόσο στη συνέχεια να υποστηρίξω ότι σε μια χώρα σαν τη δική μας με απουσία κρατικών υποδομών οργάνωσης πολιτιστικής πολιτικής χρειάζονται απλούστερες διαδικασίες και έμφαση στη δημιουργία υποδομής παρά μαξιμαλιστικοί σχεδιασμοί.

      Για το σκοπό αυτό θα χρησιμοποιήσω τα συμπεράσματα από δύο προσωπικές σχετικές εμπειρίες:  πρώτα θα αναφερθώ εν συντομία στην εμπειρία του Θιάσου Κανιγκούντα του οποίου είμαι μέλος, από τη συμμετοχή στο φεστιβάλ Αβινιόν ΟΦ, το καλοκαίρι του 2008. Μιλώ για την Αβινιόν αλλά νομίζω ότι ισχύουν πάνω-κάτω τα ίδια και για το αντίστοιχο τμήμα του φεστιβάλ του Εδιμβούργου.

      Θα πρέπει εξαρχής να ξεκαθαρίσουμε ότι το φεστιβάλ Αβινιόν ΟΦ δεν προσκαλεί παραστάσεις όπως το επίσημο φεστιβάλ Αβινιόν, αλλά φιλοξενεί παραστάσεις επί πληρωμή. Στην ουσία αποτελεί ένα, κυρίως γαλλικό, αλλά και διεθνές market ανεξάρτητων θεατρικών ομάδων, δηλαδή μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για να δείξει κανείς τη δουλειά του σε μια πόλη όπου κάθε καλοκαίρι συγκεντρώνονται εκατοντάδες σημαντικοί θεατράνθρωποι απ’όλο τον κόσμο και κυρίως εκλέκτορες από πολλά ευρωπαικά διεθνή θεατρικά φεστιβάλ. Μάλιστα την τελευταία διετία δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη διεθνή διάσταση του ΟΦ. Για μία θεατρική ομάδα λοιπόν από την Ελλάδα η συμμετοχή στο ΟΦ δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως τελικός προορισμός αλλά ως αφετηρία για μία πιθανή διεθνή πορεία της παράστασης. Είναι δηλαδή ο πρώτος σταθμός για την εξασφάλιση συμμετοχής ή πρόσκλησης από άλλα φεστιβάλ.

      Για να συμβεί όμως αυτό ο θίασος θα πρέπει να πάει στην Αβινιόν οργανωμένος, συνοδευόμενος οπωσδήποτε από έναν υπεύθυνο δημοσίων σχέσεων και έναν ή δύο υπεύθυνους παραγωγής. Η δική μας ομάδα αφού κατάφερε να εξασφαλίσει δύο ιδιωτικές χορηγίες για την κάλυψη των εξόδων μετάβασης, διαμονής και κάλυψης του ενοικίου του θεάτρου για 26 παραστάσεις στην Αβινιόν, αντιμετώπισε την αρνητική στάση του επίσημου κράτους. Αρκεί να αναφέρω ότι ο Οργανισμός Προώθησης Ελληνικού Πολιτισμού με αρμοδιότητα τη στήριξη και ενίσχυση ελληνικών πολιτιστικών δραστηριοτήτων στο εξωτερικό, απάντησε γραπτώς και επι λέξει στο σχετικό αίτημά μας για ενίσχυση, ότι είναι αναρμόδιος για τέτοιου είδους εκδηλώσεις. Την ίδια απάντηση πήραμε και από το Τμήμα Θεάτρου του Υπουργείου Πολιτισμού. Το αποτέλεσμα ήταν ότι μείναμε για ένα ολόκληρο μήνα στην Αβινιόν, με καθημερινές παραστάσεις, στηριζόμενοι μόνο στις δικές μας δυνάμεις.

      Το ΟΦ της Αβινιόν είναι ένας θεσμός τεραστίου μεγέθους. Φιλοξενεί πάνω από χίλιες παραστάσεις σε πάνω από διακόσιες θεατρικές αίθουσες με συνολικό αριθμό εισιτηρίων περίπου 800.000. Εξαιτίας του μεγέθους, για καμία από τις παραστάσεις αυτές δεν είναι εξασφαλισμένος ένας μίνιμουμ αριθμός θεατών. Είναι επίσης σημαντικό να γνωρίζουμε ότι το φεστιβάλ αυτό δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο αισθητικό στίγμα, προτίμηση ή κατεύθυνση, ούτε κάποιους θεματικούς προσανατολισμούς αφού η συμμετοχή της κάθε ομάδας εξαρτάται από την απευθείας διαπραγμάτευση με τον υπεύθυνο της θεατρικής αίθουσας. Στη συνέχεια, το φεστιβάλ εξασφαλίζει στην παράσταση μια μίνιμουμ προβολή της παράστασης μέσω του έντυπου προγράμματος που εκδίδεται κάθε χρόνο. Είναι λοιπόν απαραίτητο οι ομάδες να φροντίζουν μόνες τους:

1.     για τη διαφήμιση της παράστασης στην πόλη (αφισοκόλληση, σχετικά events σε δημόσιους χώρους κλπ), και

2.     για την προβολή της παράστασης μέσω του τύπου, για την ενημέρωση των τοπικών εντύπων σχετικά με το είδος και την αισθητική της παράστασης και τέλος για την επαφή με εκπροσώπους διεθνών φεστιβάλ κλπ. 

       Η δική μας ομάδα ανέλαβε μόνη της όλες αυτές τις δραστηριότητες, κάτι που, σε συνδυασμό με τις καθημερινές παραστάσεις ήταν εξαντλητικό για όλους μας. Τις τελευταίες ημέρες του φεστιβάλ είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε στην Αβινιόν την κυπριακή συμμετοχή στο ΟΦ. Η εμπειρία αυτή μας έριξε σε βαθιά μελαγχολία, όταν διαπιστώσαμε ότι όχι μόνο όλα τα έξοδα της κυπριακής ομάδας καθώς και οι αμοιβές των μελών της ήταν εξασφαλισμένα από το Υπουργείο Πολιτισμού της Κύπρου αλλά και ότι εκπρόσωπος του Υπουργείου βρισκόταν στην Αβινιόν για να βοηθήσει την προβολή και την προώθηση της παράστασης. Διαπιστώσαμε δηλαδή ότι με την κυπριακή συμμετοχή συνέβαινε το αυτονόητο δηλαδή το ζητούμενο ελάχιστο.

      Η κυπριακή έκπληξη είχε και συνέχεια δύο χρόνια μετά, φέτος δηλαδή, όταν διαπίστωσα την συνέχεια της πολιτικής των κυπρίων στο κομμάτι προβολή του κυπριακού θεάτρου στο εξωτερικό. Τον περασμένο Οκτώβριο διοργανώθηκε στην Λευκωσία το 1^ο Φεστιβάλ πειραματικού θεάτρου. Αποκλειστικός στόχος της διοργάνωσης η επιλογή δύο παραστάσεων για εκπροσώπηση στο ΟΦ της Αβινιόν και στο φετιβάλ του Καίρου. Προσκλήθηκα να συμμετάσχω στη διοργάνωση ως μέλος της κριτικής επιτροπής. Η έκπληξή μου μεγάλωσε όταν διαπίστωσα ότι θα συνεργαζόμουν με τον Christophe Galent, έναν από τους ανθρώπους κλειδιά, βασικό υπεύθυνο της διοργάνωσης του ΟΦ, τον άνθρωπο δηλαδή που επιλέγει και προτείνει παραστάσεις από το αχανές πρόγραμμα του ΟΦ στους εκατοντάδες εκροσώπους διεθνών θεατρικών φεστιβάλ οι οποίοι επισκέπτονται την Αβινιόν με σκοπό να επιλέξουν παραστάσεις για τα φεστιβάλ τους. Η συμμετοχή του στο θεσμό και ο ενθουσιασμός του για την κυπριακή παράσταση που επελέγη τελικά για την Αβινιόν, μετά από συζήτηση μαζί του, κατάλαβα ότι θα έχει τα εξής αποτελέσματα: η κυπριακή παράσταση θα φιλοξενηθεί σε μία από τις καλύτερες αίθουσες του ΟΦ, πιθανότατα με ελάχιστο κόστος ενώ έχει εξασφαλισμένη την επικοινωνία της με τους εκλέκτορες πολλών διεθνών φεστιβάλ.

      Προλαβαίνω ίσως κάποιες απορίες ή ενστάσεις: ναι, ο στόχος στην επίπτωση αυτή είναι περιορισμένης εμβέλειας, τα αποτελέσματα όμως άμεσα και απτά. Ναι, τα προβλήματα της συγκεκριμένης διοργάνωσης στην Κύπρο φέτος ήταν πολλά: ο τίτλος του δημιούργησε εκρήξεις, παρεξηγήσεις και διαμάχες: τι σημαίνει πειραματικό; τι ερευνητικό; τι κλασικό; Δεν έλειψαν οι αμφισβητήσεις και η σκανδαλολογία εσωτερικής κατανάλωσης. Είμαι βέβαιος ότι του χρόνου θα δώσουν λύσεις και θα τα πάνε καλύτερα. Η συνέχεια και ο στόχος όμως στην πολιτιστική πολιτική τους επί του θέματος αυτού όμως είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο. Μάλλον λοιπόν σε μερικά χρόνια θα χαμογελάμε με το σύνηθες σνομπ αμήχανο χαμόγελό μας όταν θα βλέπουμε κυπριακούς θιάσους να συμμετέχουν όχι πλέον στο Αβινιόν οφ αλλά σε μεγαλύτερα θετικά φεστιβάλ όπου σημαντικές δυνάμεις της ελληνικής σκηνής δυσκολεύονται  σήμερα να βρουν βήμα γιατί συνήθως παλεύουν σε πείσμα της απουσίας κρατικής πολιτικής επί του θέματος..

      Το 1996 στο Μαρακές, διάφοροι υπουργοί και παρατρεχάμενοι της υφηλίου μαζεύτηκαν για να αλλάξουν όνομα σε μία σειρά κοινωνικά αγαθά: πολιτισμός, δικαίωμα στη μόρφωση, πρόσβαση στους υδάτινους πόρους και πολλά άλλα. Τα μετονόμασαν λοιπόν από κοινωνικά αγαθά σε υπηρεσίες. Αυτό, σε απλά ελληνικά σημαίνει ότι άνοιξαν με τον πλέον επίσημο τρόπο το δρόμο στην εμπορευματοποίησή τους. Δεν είναι τυχαίο ότι από τη χρονιά εκείνοι άρχισαν οι διάφοροι κρατικοί επί του πολιτισμού εκπρόσωποι (υπουργοί πολιτισμού, πρόεδροι Κέντρου Κινηματογράφου, στελέχη του ΕΚΕΘΕΧ και λοιποί) να μιλούν χωρίς περιφράσεις για την ανάγκη ανταποδοτικότητας του πολιτιστικού προϊόντος. Από εκείνη τη χρονιά επίσης άρχισε αυτή η ανεκδιήγητη ιστορία της σύνδεσης του πολιτισμού με τον τουρισμό η οποία οδήγησε στην ένωση των σχετικών υπουργείων. Το ΠΑΣΟΚ άργησε αλλά το έκανε πέρσι. Φέτος μάλιστα είδα ότι εκτός από τις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. στο ίδιο σουρεαλιστικό εγχείρημα έχει προχωρήσει και η Τουρκία. Το τι σημαίνει για τον πολιτισμό η σύνδεσή του με τον τουρισμό και και κατά πόσον αυτή η πολιτική ευνοεί το ερευνητικό θέατρο, δηλαδή το ρίσκο, την τόλμη και τη ρήξη, βασικές προυποθέσεις της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι μια γενικότερη συζήτηση που θεωρώ πως είναι επιτακτική ανάγκη να γίνει το συντομότερο. Για την ώρα, ο σημερινός προιστάμενος του πολιτισμού, ο τουρισμός, απαιτεί μεγέθη, χιλιάδες θεατών και εισπράξεις, δηλαδή Επιδαύρους, Παλλάς, Μπάντμιντον, άντε και φεστιβάλ Αθηνών, άντε και Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Όποτε, όπου και αν η τουριστικοποίηση του πολιτισμού, από σπόντα, ευνοεί το ερευνητικό θέατρο και την κινητικότητά του σε διεθνές επίπεδο, αυτό αφορά στα δέκα δεκαπέντε μεγάλα ονόματα της διεθνούς θεατρικής σκηνής και καθόλου στην ανταλλαγή παραστάσεων και την κινητικότητα μικρών θεατρικών ομάδων στο εσωτερικό της Ευρώπης.

      Τελειώνοντας λοιπόν, θα προσπαθήσω να διατυπώσω επιγραμματικά κάποιες προτάσεις, αντιτουριστικές μεν χρήσιμες ωστόσο για τον αιμοδότη του ερευνητικού θεάτρου της χώρας μας, τις πολλές και δυναμικές θεατρικές ομάδες που πλουτίζουν το θεατρικό μας τοπίο τα τελευταία χρόνια και αδυνατούν να δείξουν τη δουλειά τους στο εξωτερικό. 

1.     απαίτηση ενεργοποίησης στο Τμήμα Θεάτρου του ΥΠΠΟ υπηρεσίας διεθνών σχέσεων η οποία αναλαμβάνει την οργανωτική και οικονομική ενίσχυση της παρουσίας ελληνικών παραστάσεων σε φεστιβάλ του εξωτερικού.

2.     Δραστηριοποίηση του φεστιβάλ Αθηνών και του ΙΤΙ κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου με προεπιλογή παραστάσεων και διοργάνωση φεστιβάλ ερευνητικού θεάτρου μέσα στο Νοέμβριο με αποκλειστικό στόχο τη συμμετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων παραστάσεων όχι σε μεγάλα φεστιβάλ αλλά σε markets θεατρικών παραστάσεων όπως το Αβινιόν ΟΦ ή το Εδιμβούργο με απευθείας συνεργασία με τους υπεύθυνους εκλέκτορες. Εφικτοί και συγκεκριμένοι στόχοι δηλαδή. Η συνεχής παρουσία κάθε χρόνο όσο το δυνατόν περισσότερων ελληνικών ομάδων στα markets είναι ο καλύτερος τρόπος δημιουργίας θεατρικής πολιτικής με διεθνή προσανατολισμό. Η παρουσία στα μεγάλα διεθνή φεστιβάλ δεν θα έρθει αύριο και ως διά μαγείας, αλλά μόνο αν προηγηθεί μια πολύχρονη δουλειά υποδομής αυτού του είδους η οποία μπορεί σε κάποιους να φαίνεται ότι χαμηλώνει τον πήχυ των προσδοκιών, εγώ όμως υποστηρίζω ότι χτίζει υποδομές.

3.     Εξασφάλιση μίας αίθουσας ελληνικού θεάτρου στην Αβινιόν για όλο το διάστημα του ΟΦ ώστε να φιλοξενούνται στο ΟΦ για ένα μήνα 4 ή 5 ελληνικές παραστάσεις. Είναι κάτι που μπορεί να γίνει, απολύτως εφικτό, με διαβεβαίωσε γι αυτό ο ίδιος ο Galent και μάλιστα με ρώτησε γιατί δεν το έχουμε ήδη κάνει, θεωρώντας μάλιστα ότι μια τέτοια αίθουσα, αν για παράδειγμα εστίαζε τη μια χρονιά σε μια θεματική ερευνητικής προσέγγισης του αρχαίου δράματος από νέες θεατρικές ομάδες, την άλλη σε παραστάσεις με έμφαση στο πολιτικό θέατρο ή στην ελληνική εκδοχή του deviced, θα προσέλκυε το ενδιαφέρον σημαντικών ανθρώπων του θεάτρου, εκλεκτόρων μεγάλων φεστιβάλ αλλά και μεγάλου αριθμού θεατών.  Πως είπατε; Η Ιταλία, το Βέλγιο, η Ταϊβάν, το έχουν ήδη κάνει. Ας φανταστούμε τι σημαίνει, ένας μήνας παρουσίας ελληνικών θεατρικών ομάδων στο μεγαλύτερο θεατρικό μάρκετ της Ευρώπης. Τα έξοδα για την ανάληψη της πρωτοβουλίας αυτής είναι πολύ λιγότερα από το κόστος για τα ελληνικά περίπτερα που στήνονταν για παράδειγμα τα προηγούμενα χρόνια στο φεστιβάλ των Καννών με κρατικά κονδύλια χαρίζοντας διακοπές σε υπαλήλλους του Κέντρου κινηματογράφου και προσπαθούσαν να πουλήσουν ελληνικά τηλεοπτικά σίριαλ στην τηλεόραση της Κορέας χάριν του ελληνικού τουρισμού.

4.     Τέλος, για να μιλήσουμε και για την αντίθετη φορά των πραγμάτων, διοργάνωση στην Αθήνα - επιτέλους - μιας εβδομάδας, η ενός δεκαημέρου, κατά τη διάρκεια του χειμώνα για την παρουσίαση παραστάσεων ερευνητικού θεάτρου από νέους σκηνοθέτες και νέες θεατρικές ομάδες της Ευρώπης. Πολύ καλές οι πρωτοβουλίες του φεστιβάλ Αθηνών και της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών με τις μετακλήσεις μεγάλων και απαιτητικών ξένων παραγωγών, αλλά υπάρχουν πάρα πολλές φτηνές, ολιγοπρόσωπες και ευκίνητες παραστάσεις νέων ομάδων εξαιρετικής ποιότητας και υψηλού επιπέδου οι οποίες δε φτάνουν ποτέ στην Ελλάδα ενώ ταξιδεύουν σε όλη την υπόλιπη Ευρώπη. Αρκεί ένα, ολιγοήμερο και σωστά οργανωμένοι ταξίδι κάθε χρόνο στο Βέλγιο, τη Γερμανία, τη Γαλλία, τη Ρωσία, την Πολωνία για την επιλογή των παραστάσεων και μια στοιχειώδης οργάνωση στην Ελλάδα ώστε να πραγματοποιηθεί το παραπάνω σχέδιο με μικρό οικονομικό κόστος.

      Θα μπορούσαν να υπάρξουν και θα υπάρξουν φαντάζομαι πολλές ακόμα προτάσεις πάνω στο ζήτημα αυτό. Ήρθε η ώρα να διατυπωθούν, ήρθε δηλαδή η ώρα να απαιτήσουμε τα ελάχιστα που δικαιούμαστε και να ελέγξουμε την ορθολογική διαχείριση των κονδυλίων τα οποία διατίθενται για το θέατρο. Η κίνηση των «κινηματογραφιστών στην ομίχλη» κατάφερε να φέρει όλα αυτά τα προβλήματα στην πρώτη γραμμή και να πετύχει να εισακουστεί η γνώμη της, τουλάχιστον σε κάποια από αυτά. Μακάρι και η κίνηση Μαβίλη να έχει την ίδια δύναμη και αποτελεσματικότητα.