Πώς ορίζεται ο καλλιτέχνης;

Πώς ορίζεται ο καλλιτέχνης; Μία εμπειρική προσέγγιση με αφορμή τις Προκηρύξεις Κρατικών Επιχορηγήσεων Χορού 2008-09 και 2009-10

Τσιντζιλώνη Στεριανή

Θεωρητικός του χορού 

Από την πίστη στην ιδιοφυϊα του καλλιτέχνη μέχρι το «θάνατο του δημιουργού» πέρασαν αρκετά χρόνια καλλιτεχνικής δημιουργίας και κοσμογονικές αλλαγές κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών, οι οποίες φυσικά δεν καθόρισαν τελεσίδικα το νόημα του ‘καλλιτέχνη’, αλλά έφεραν στην επιφάνεια τη σχετικότητα και ιστορικότητα του ορισμού του. Επιπλέον, οι τρόποι παρέμβασης του Κράτους στον πολιτισμό αποτέλεσαν και αποτελούν κομβικά μέρη του θεσμικού συστήματος που ορίζει τα όρια αποδοχής ή μη της καλλιτεχνικής ταυτότητας και πράξης.

Ως εκ τούτου, με αφορμή τις προκηρύξεις για τις επιχορήγησεις χορού των δύο τελευταίων περιόδου (2008-2010), οι οποίες έδιναν τη δυνατότητα, εκτός των Ν.Π.Δ.Δ. ή Ν.Π.Ι.Δ. και ομάδων χορού, και σε φυσικά πρόσωπα να υποβάλλουν αίτηση επιχορήγησης, η παρουσίαση αυτή θα διερευνήσει την έννοια του καλλιτέχνη, όπως διαφαίνεται στην ελληνική πραγματικότητα σήμερα. Από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας της τέχνης θα διερευνυθούν ιδέες και έννοιες που συνδέονται με αυτήν, θα εξεταστούν ιστορικές αλλαγές και θα διατυπωθούν προβληματισμοί σχετικά τόσο με το περιεχόμενο και τις ανάγκες μιας σύγχρονης προσέγγισης, όσο και με τις συνακόλουθες επιπτώσεις για την καλλιτεχνική πράξη.

Η παρουσίαση αυτή βασίζεται στην προσωπική εμπειρία από την επιτροπή και έγινε η αφορμή για τις ακόλουθες σκέψεις. Πρόκειται για μια προσωπική ανάλυση που εν μέρη αντανακλά τους προβληματισμούς της Επιτροπής, αλλά δεν εξαντλείται σε αυτούς, ούτε όμως και η προσέγγιση αυτή εξαντλεί το θέμα.

Η έννοια του ορισμού του καλλιτέχνη, που εδώ αντανακλάται στην προκήρυξη ως  Ν.Π.Δ.Δ. ή Ν.Π.Ι.Δ. και ομάδων χορού, και σε φυσικό πρόσωπο, προσεγγίζεται σε αυτή την παρουσίαση από τη σκοπιά της κοινωνιολογίας της τέχνης, ως εκείνης της προσέγγισης που αναλύει τους μηχανισμούς, τους τρόπους και τα περιεχόμενα της τέχνης ως κοινωνικής λειτουργίας, και εξετάζει τις διαδικασίες αυτές ως κατασκευές αυτού του ιστορικο-κοινωνικού πλαισίου, και όχι ως αυθύπαρκτες ή αιώνιες αλήθειες που ενυπάρχουν έμφυτες στα προς μελέτη αντικείμενα. Με αυτή την έννοια είναι πολύ συγκεκριμένη, και διαφέρει από άλλες πιθανές προσεγγίσεις του θέματος (φιλοσοφικές, νομικές, οικονομικο-τεχνικές κτλ) και ρίχνει το βάρος στη σχετικότητα της ονοματοδοσίας (proper name)

Τέλος, η παρουσίαση προυσεγγίζει την προκήρυξη ή όποιο άλλο μέσο πολιτιστικής πολιτιστικής και μάλιστα από τη μεριά του κράτους, ως ένα ισχυρό εργαλείο που μέσα στα πλαίσια της «θεσμικής θεωρίας» έχει αυξημένη εξουσία στη διαδικασία ορισμού του καλλιτέχνη, και κατά συνέπεια και του μη-καλλιτέχνη. Στο ερώτημα ποιός έχει το δικαίωμα, τη δύναμη ή τη γνώση να ορίσει τον καλλιτέχνη, η θεσμική θεωρία απαντά ‘ο κύκλος της τέχνης, οι θεσμοί, τα άτομα (καλλιτέχνες, κριτικοί, μάναγκερς), οι συνάδελφοι’, αυτοί δηλαδή που ανήκουν και εμπλέκονται στον κόσμο της τέχνης. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι η γνώμη όλων είναι ισάξια κύρους, δύναμης και ‘εγκυρότητας’. Αυτοί που έχουν το μεγαλύτερο πολιτισμικό ή και κοινωνικό κεφάλαιο κατά τον Bourdieu έχουν αυξημένη εγκυρότητα, δηλαδή η γνώμη τους μετράει περισσότερο. Έτσι, ο θεσμός των επιχορηγήσεων και η προκήρυξη, ερήμην και επιλέον θεσμών μιας γενικότερης πολιστικής πολιτικής, έχουν αυξημένη δύναμη και καθοριστικές επιπτώσεις για τους καλλιτέχνες και το έργο τους. Αυτή η αίσθηση ευθύνης και σοβαρότητας ήταν έκδηλη στους προβληματισμούς της Επιτροπής όταν αποφάσισε να εισαγάγει το φυσικό πρόσωπο στην προκήρυξη.  Οθώντας στα άκρα θα λέγαμε ότι ακόμα και η έννοια της ιδιοφυίας είναι μία ταμπέλα που ορισμένοι άνθρωποι βάζουν σε κάποιον, παρά μία έμφυτη, εσωτεική ιδιότητα και ποιότητα που έχει το άτομο (Becker, 1978)

Γενικά μιλώντας, ως καλλιτέχνης νοείται εκείνο «το άτομο που εμπλέκεται σε μία δημιουργική δραστηριότητα με σκοπό να φτιάξει, να δημιουργήσει ένα συγκεκριμένο καλλιτεχνικό έργο/προϊόν» .  Με βάση αυτό τον ορισμό, το περιεχόμενο που δίνεται κάθε φορά στην έννοια του ‘καλλιτέχνη’ και του ‘καλλιτεχνικού έργου’ ποικίλει ανάλογα με την ιστορική στιγμή και την κοινωνία. Γενικά μιλώντας, εμείς αναφερόμαστε στην έννοια του καλλιτέχνη όπως αυτή αναπτύχθηκε, διαμορφώθηκε και κατασκευάστηκε στις Δυτικές κοινωνίες από την εποχή της Αναγέννησης και μετά. Ο Φουκώ επισήμαινει  πως «η γέννηση της ιδέας του δημιουργού αποτελεί την εξέχουσα στιγμή της γέννησης της ατομικότητας στην ιστορία των ιδεών, της γνώσης, της λογοτεχνίας, της φιλοσοφίας και των επιστημών» σε αντίθεση με την προγενέστερη λαϊκή παράδοση που είναι ανώνυμη.Εμφανίζεται παράλληλα με αλλαγές στις εξουσίες, από τη θρησκευτική στην κοσμική, όπου ο καλλιτέχνης αποκτά μια προσωπική επαφή με τον πάτρωνα-χορηγό του, είτε αυτός είναι η Εκκλησία είτε ο πλούσιος αστός.

Η έννοια του ιδιοφυούς καλλιτέχνη, που ξεπερνά το κατεστημένο και αντιπαρέρχεται ή ακόμα και σκόπιμα αντιστέκεται τις κοινωνικές και οικονομικές συμβάσεις, είναι δημιούργημα του Ρομαντικού κινήματος, που συμπίπτει, σύμφωνα με πολλούς μελετητές, με την ανάδυση της νεωτερικότητας, της βιομηχανικής και τεχνολογικής ανάπτυξης της σύγχρονης εποχής και την καπιταλιστική κοινωνία. Τέλος, ο ‘θάνατος του δημιουργού’ συνδέεται με τις συνθήκες του ύστερου καπιταλισμού.

Επομένως, αυτό που η παρουσίαση θέλει να τονίσει είναι ότι δεν είναι αναλλοίωτη η έννοια του καλλιτέχνη, αλλά κάθε φορά διαμορφώνεται ανάλογα και καθώς οι συνθήκες δεν είναι επαρκής από μόνες τους να οδηγήσουν σε ένα αποτέλεσμα, τα άτομα και οι ενέργειές τους συνεπικουρούν σε αυτό.

Εάν θέλουμε να δούμε τι πιθανά περιεχόμενα θα δίναμε στην έννοια του καλλιτέχνη σήμερα στην μετα-καπιταλιστική κοινωνία, θα κάνω μία αναστροφή και θα παρουσιάσω κάποια δεδομένα/ζητήματα όπως διαπιστώνονται εμπειρικά στην Ελλάδα και στο χορό, τα οποία οι επιτροπές  έχουν να διαχειριστούν.

Μπορεί η πραγματικότητα να αγνοήσει, ή η προκήρυξη να μην λάβει υπόψιν της :

·      Τι συμβαίνει όταν ένας καλλιτέχνης αλλάζει χώρα, παράγοντας έργο εκεί αλλά έχοντας ως βάση τη χώρα καταγωγής του; Πώς στέκεται η πολιστική πολιτική απέναντι στηκ κινητικότητα που αναπτύσουν οι καλλιτέχνες σήμερα; Τι εχέγγυα, τί όρια θα θελήσει να θέσει ως ‘ανταπόδοση’ για την οικονομική στήριξη με δημόσιο χρήμα; (παραστάσεις στη χώρα, συνεργασίες με ντόπιους καλλιτέχνες, συμπαραγωγές με γηγενή ιδρύματα, εκπαιδευτικές και επιμορφωτικές δράσεις για το ευρύτερο κοινό, απόδοση φορολογίας;)

·      Τι συμβαίνει όταν ένας καλλιτέχνης αλλάζει πλαίσιο στην παραγωγή του έργου του. Δηλαδή, φεύγει από μία ομάδα και φτιάχνει άλλη ή πορεύεται ως ανεξάρτητος. Το προηγούμενο έργο του, η παραγωγή του, αναφέρεται ή όχι στο ‘όνομα του δημιουργού’; Είναι ή όχι ο κάτοχος της δημιουργίας;

·      Τι συμβαίνει όταν ένας καλλιτέχνης αλλάζει όνομα, φύλο, εθνότητα;

·      Τι συμβαίνει όταν ένας ξένος καλλιτέχνης ζει, παράγει και υπάρχει στη χώρα μας.

Αυτά δεν είναι σενάρια επιστομονικής φαντασίας, αλλά δεδομένα υπαρκτά που πρέπει όλοι να δούμε, και οι προκύμενες προκηρύξεις αντιμετώπισαν με το άνοιγμα στο φυσικό πρόσωπο.

Το φυσικό πρόσωπο έδωσε ένα άνοιγμα στο πεδίο. Έτσι μπορεί να τροφοδοτηθεί με νέες δυνάμεις από τον ευρύτερο καλλιτεχνικό χώρο (θυμηθείτε την περίπτωση του Βελγίου όπου τη δεκαετία του 1980 μια σειρά καλλιτέχνες που δεν προέρχονταν από τον χορό έκαναν την εμφάνισή τους και σήμερα αποτελούν βασικούς εκπροσώπους της Βελγικής σκηνής στο διεθνές στερέωμα) ή μπορεί να αλλωθεί από ποικίλους ‘καλλιτέχνες’. Γι’ αυτό όμως υπάρχουν ασφαλιστικές δεικλίδες (προηγούμενο έργο, συνεργάτες, γενική γνώση για το άτομο και το έργο του). Ως αλλαγή ισοροποιών εντός ενός πεδίου/συστήματος επιφέρει φυσικά και αλλαγή στις υπάρχουσες ισορροπίες και συνθήκες, προκαλώντας αντιδράσεις, τριβές και επανατοποθέτηση από την προυπάρχουσα δομή. Δηλαδή, υπάρχει μεγαλύτερος ανταγωνισμός σε μία ‘πίτα’ που δεν ‘εχει μεγαλώσει. Πώς θα απορροφήσει τους κραδασμούς το σύστημα, και από τη μεριά της επιτροπής ως χειρισμό και από τη μεριά των καλλιτεχνών ως θέση;

Εντούτοις, ένα τέτοιο ανοιχτό μοντέλο, που λαμβάνει υπόψιν του περισσότερες και εναλλακτικές δυνατότητες για έναν καλλιτέχνη – να μην είναι πάντα δεμένος σε μία ομάδα, ανοίγει επιπλέον προοπτικές (συνεργασίες με το εξωτερικό και το εσωτερικό, διακρατικές, διπροσωπικές κτλ)

Νέες Ατομικότητες και συλλογικότητες στην παγκοσμιοποιημένη και τεχνολογικά προηγμένη εποχή, όπου η ρευστότητα ατόμων, αγαθών, εμπορίου και ιδεών είναι δεδομένη, δεν είναι συνθήκες που θα πρέπει να παραγκωνίζονται ή αλλιώς να άφηνουμε ανεκμετάλευτες τις υπάρχουσες ρευστές συνθήκες.

Εαν θα πρέπει να κλείσω με κάποια πρόταση αυτή θα ήταν οι προκηρύξεις των επιχορηγήσεων να κινούνται σε μια λογική ανοιχτών πλαισίων και διαδικασιών, με μία διάθεση να διαχειριστούν πολλαπλές δυνατότητες και δυναμικές παρά να θέτουν συγκεκριμένες αρχές ή διατάξεις που να οριοθοτούν τελεσίδικα και κάθετα. Όπως λένε οι θεωρητικοί της εκπαιδεύσης, ο στόχος δεν είναι η μάθηση, αλλά ‘να μάθουμε να μαθαίνουμε’.